Kokunun bizatihi hastalığa sebep olabileceği inanışı (“mikroplu hava kuramı” olarak biliniyor), Antik Yunanistan’tan 1800’lü yılların sonuna kadar devam etmişti. Halk sağlığı reformcusu Edwin Chadwick, Londra’da birden çok kolera salgını yaşandıktan sonra 1846 yılında bir İngiliz parlamenter komitesine “Bütün kokular eğer yoğunsa doğrudan akut bir hastalıktır” demişti. 19’ncu yüzyılın sonlarına gelindiğinde, hastalık için mikroorganizmaların suçlandığı ve daha doğru olan “mikrop kuramı” hakimiyet kazanmıştı.
DIŞKI KOKUSU GÜÇLÜ BİR UYARI SİNYALİ
Populer Science Türkçe’de yer alan çalışmaya göre Monell Kimyasal Duyular Merkezinde çalışan baş uzman Danielle Reed, dışkılardan çıkan kötü kokunun insanları tek başına hasta yapmasa da “güçlü bir uyarı sinyali” olduğunu söylüyor. “Biyolojik ve evrimsel olarak, kakanın bu kadar nahoş olmasının bir sebebi vardır değil mi? Çünkü bizim için iyi değildir ve potansiyel olarak her türlü pis şeyi taşır.”
Dışkıyı koklayarak değil ama ona dokunarak ve E. coli yutarak hastalanırsınız.
Fakat bazı bileşenleri koklamak size zarar verebilir. İçinize belli bir miktar hardal gazı ve hidrojen siyanür çekerseniz ölebilirsiniz. Virüsler ve bakteriler de havada yolculuk edebilir ve COVID-19, verem ve diğer tehlikeli hastalhıklara yakalanmanıza sebep olabilirler. Bu durumlarda size zarar veren şey bir koku değil; insanlar gülme ve öksürme gibi şeyler gerçekleştirdiklerinde dışarı çıkan kirli sıvı parçacıklarının solunmasıdır.
Pis kokular esas itibarıyla “uyarı” sinyalleridir, zarar vermezler.
Bunun sebebi, koku moleküllerinin birkaç atomdan oluşmasıdır; yani mikropların otostop yapamayacağı kadar küçüktürler. Bu moleküller bir cisimden yayıldığında bazıları burnunuza ulaşır. Pennsylvania Üniversitesi Tat ve Koku Merkezi direktörü Richard Doty, burunda genel olarak altı ila 10 milyon koku reseptör hücresi bulunduğunu söylüyor. Bunlar arasında, “her biri benzersiz bir protein sergileyen 400 civarı farklı hücre tipi var.” Bir koku molekülü, birden fazla koku reseptörünü uyarır. Notaların bir melodi oluşturması gibi; uyarılan bu hücre kombinasyonu da bir kokuyu belirler. Beynimiz bu karışımlardan bazılarını hoş ve bazılarını da iğrenç olarak yorumlar.
Bu moleküllerin hepsi burnunuza gelmez. Bazıları, burun boşluğunuz gibi koku reseptörleriyle donanmış olan cildinize konar. (Reed, bunların aslında “kimyasal dedektörler” şeklinde adlandırılması gerektiğini çünkü burnun dışında konumlandıkları zaman kokuyla ilişkili olmadıklarını söylüyor.) Ayrıca kıyafetler, halı ve yiyecekler gibi diğer yüzeylere konuyorlar.
Bu koku moleküllerinin etrafta kalma süresi ise cismin yüzey alanına bağlı. Koku testleri üreten Sensonics‘in kurucusu da olan Doty, “Belli malzemeler bazı şeylere daha fazla tutunacaktır” diyor. Örneğin bir kilim, kaygan bir selofan parçasından daha uzun süre koku tutar çünkü moleküllerin sıkışıp kalacağı daha fazla köşe ve kuytu barındırır. Belli koku tiplerinde ise yeterince maruz kalma durumunda “yıllarca kalabilen ağır kokular vardır.”
Kötü kokan halılar ve köpek kakasına gelindiğinde ise koku duyunuzu susturmak güzel olabilir. Fakat istediğiniz şeye dikkat edin. Harvard’ın bir eğitim hastanesi tarafından yürütülen çalışmaya göre 2021’de COVID-19 bulaşan kişilerin neredeyse yüzde 60’ı bir miktar koku kaybı yaşadı. Reed’e göre bu durum, kendi gibi araştırmacıların daha fazla kaynağa ihtiyaç duymasının sebeplerinden biri.
“Görme konusunda koku hakkında bildiklerimizden 10 kat fazla şey biliyoruz” diyor Reed ama “görme ve duymayı incelemeye ayrılan fonlamanın yaklaşık yüzde 10’unu alıyoruz.” Üstelik koku, bazı ciddi tıbbi sorunları anlamanın anahtarı olabilir.
“Koku kaybı, Parkinson ve Alzheimer gibi nörodejeneratif bozuklukların erken bir işaretidir ki bu benim aileme çok yakından dokundu” diyor Reed. “Kocam biraz genç biriyken koku duyusunu kaybetti ve ben sebebini anlamamıştım. Bunun da çok zorlu bir teşhisin habercisi olduğu ortaya çıkmıştı.”
Doty, koku araştırmalarında daha fazla kaynak kullanılması gerektiğini kabul ediyor. “Büyük bir yanlış anlaşılma da kokunun, çok önemli bir duyu sistemi olmadığı” diyor. Çürümüş yiyecek ve dışkı gibi tehlikeli maddelerin yakınındayken olduğu gibi sızan gaz ve alevlerden gelen dumana karşı da bizi uyarıyor. Ayrıca bize basit keyifler veriyor. “Eğer yemeği veya yemenin verdiği keyfi seviyorsanız … evet, çok önemli.”
Daha genel anlamda bakacak olursak; bir tabak lezzetli makarnanın keyfini çıkarma kabiliyeti, başıboş bir köpek kakasının eziyetini çekmeye değer. O pis kokular sizi koruyor ve muhtemelen gitselerdi özlerdiniz.
